Dante „Boska komedia” - światopogląd średniowieczny przedstawiony w „Boskiej komedii”

„Boska komedia” generalnie przyporządkowywana jest do literatury średniowiecznej. Została napisana na początku XIV wieku, formalnie rzecz biorąc jest to jeszcze średniowiecze, choć we Włoszech rodzą się już idee renesansowe; najlepszym tego przykładem jest sama „Boska komedia”. Tym niemniej dzieło Dantego jest utworem głęboko osadzony w czternastowiecznych realiach, wyrażającym ówczesny światopogląd i kształtującym oblicze tamtej epoki.

Osią fabularna jest tutaj wędrówka poety po zaświatach - motyw ten, znany już mitologii, był też często przywoływany w średniowiecznej literaturze. Dante, jednocześnie bohater i narrator, opowiada o swej podróży przez piekło, czyściec i raj. Przedstawiając szczegóły dotyczące hierarchicznej organizacji każdej z tych sfer, Dante odwołuje się średniowiecznego przekonania o Bożym porządku. Każdy grzech zasługuje na określoną karę, dusza musi go odpokutować na zasadzie contapasso. Podobnie - cnoty decydują o umieszczeniu danej duszy w jednym z dziewięciu poziomów nieba. W tej organizacji objawia się Boża sprawiedliwość i doskonałość.

Kultura średniowiecza nieodmiennie łączyła się z religią. Dzieła, najczęściej anonimowe, powstawały na chwałę Boga, miały wielbić Stwórcę, przestrzegać przed grzechem, wskazywać drogę do świętości. I to nie tylko dzieła literackie - religijny charakter dotyczył tak samo architektury, rzeźby, malarstwa czy muzyki. Stawianie w centrum zainteresowania Boga oraz spraw ostatecznych określa się mianem teocentryzmu. Teocentryzm to jedna z podstawowych cech średniowiecznej kultury, widoczna także w dziele Dantego. Cała jego literacka wędrówka (ścieżka) zmierza do Boga; wejście do Empireum stanowi zwieńczenie całego utworu. Jednocześnie jest ona alegorią ludzkiego życia, które okazuje się drogą przez cierpienie, lecz drogą zmierzającą ku Bogu.

Także motywacja do napisania dzieła ma charakter - można by rzec - średniowieczny. Przypomnijmy, że to epoka, w której artysta pracuje przede wszystkim na chwałę Bożą. To dlatego większość dzieł z tamtego okresu jest anonimowa. Podpisywanie swoich wierszy czy rzeźb mogło być odebrane jako przejaw grzesznej pychy, pragnienie unieśmiertelnienia swojego imienia, podczas gdy cały trud winien służyć jedynie Bożej chwale. Dante nie pisze anonimowo, ale w „Życiu Nowym” - zbiorze poezji - wyznaje, że powodowała nim między innymi chęć wskazania ludziom właściwej drogi postępowania. Wyraźny charakter dydaktyczny dzieła również świadczy o średniowiecznym światopoglądzie jego twórcy. To moralne pouczenie jest typowe dla sztuki wspomnianego okresu. Podobnie jak żywoty świętych, pieśni religijne czy moralitety „Boska komedia” ma służyć umocnieniu wiary i przestrzegać przed popełnianiem grzechów.

Sztuka średniowieczna szeroko posługiwała się symbolem oraz alegorią. Być może wynikało to z dużej roli malarstwa w upowszechnianiu wiedzy religijnej. Malarstwo sakralne siłą rzeczy zmuszone było uciekać się do symbolu, by wyrazić złożone treści biblijne. Ten symbolizm przeniknął też do literatury. W „Boskiej komedii” wyraźnie odnajdujemy go w użyciu liczb, głównie cyfry 3 i liczby 100. Całe dzieło zbudowane jest w oparciu o tę pierwszą - wersy pisane są tercyną, całość stanowią trzy części (Piekło, Czyściec i Raj), każda złożona z 33 pieśni. 3 to cyfra Boga, Trójcy Świętej, stanowiącej doskonała jedność. W sumie „Boska komedia” składa się ze stu pieśni, ponieważ jest jeszcze pieśń wstępna, sto z kolei symbolizuje doskonałość. I nie chodzi tu tylko o popis kunsztu poetyckiego, który produkuje tak rygorystyczną formę, doskonałość to cecha boska, toteż poemat Bogu poświęcony musi dążyć do perfekcjonizmu, także pod względem formalnym.

Warto również zwrócić uwagę na galerię postaci pojawiających się w „Boskiej komedii”. Z jednej strony mamy tu liczne postacie znane z literatury oraz historii starożytnej, jak choćby samego Wergiliusza, ale też Brutusa i Kasjusza, Horacego, Owidiusza,  Homera, Kleopatrę czy mityczną Helenę Trojańską. Wbrew pozorom kultura antyczna silnie oddziaływała na średniowiecznych artystów i stanowiła źródło ich inspiracji.

Równie istotne znaczenie mają dla Dantego osoby rodem ze średniowiecza. I tak - na przykład - w niebie spotyka Dante św. Tomasza z Akwinu, jednego z ojców kościoła. Jego prace teologiczne i filozoficzne (m.in. przeniesienie Arystotelesowskich poglądów na grunt chrześcijański) wpłynęły na kształt całej epoki. Jest to postać o ogromnym znaczeniu dla rozwoju ówczesnej nauki. Umieszczając go w niebie, Dante niejako podpisuje się pod działalnością świętego. Istotną rolę w wymowie dzieła odgrywa też św. Bernard z Clairvaux,  żyjący w średniowieczu zakonnik, obdarzony ogromną charyzmą; znany także z wielkiej pobożności, szczególnie zaś z uwielbienia dla Matki Boskiej. W dziele Dantego to właśnie jemu przypada rola zaprowadzenia bohatera przed oblicze Boga. To za sprawą modlitwy św. Bernarda Dante może dokończyć swą podróż i doznać objawienia.