Intuicjonizm w literaturze Młodej Polski

Intuicjonizm jest prądem myślowym wywodzącym się z filozofii irracjonalnej św. Augustyna. Pod koniec XIX wieku modyfikacji i poszerzenia tego systemu dokonał francuski pisarz i filozof, Henri Bergson, który oderwał koncepcję intuicyjnego postrzegania świata od jej religijnych uwarunkowań, przenosząc je na grunt zależności pomiędzy człowiekiem a naturą.

W myśl intuicjonizmu przyroda kieruje się rozmaitymi prawami, których nie możemy poznać w pełni ani za pomocą władz intelektualnych, ani naturalnego instynktu. Te pierwsze nie gwarantują pełnego oglądu rzeczy ze względu na niedoskonałość zmysłowego odbioru, zaś sam instynkt jako ślepa i pozbawiona autorefleksji siła, nie potrafi racjonalnie analizować rzeczywistości i wyciągać z niej wniosków. Idealną formą poznania jest wiec zjawisko plasujące się pomiędzy tymi dwoma – intuicja, czerpiąca zarówno z naukowej, teoretycznej wiedzy, jak i podszeptów zaklętej w nas natury, realizująca się poprzez zaufanie w stosunku do pozbawionej logicznych uwarunkowań podświadomości. 

W epoce Młodej Polski intuicjonizm zarysował się szczególnie wyraźnie w poezji Bolesława Leśmiana, która eksponowała bardzo często wątki mistyczne, odnosząc się do specyficznej zależności, jaka zachodzi pomiędzy człowiekiem, Bogiem a naturą. Bohaterowie tych wierszy postrzegają swój związek z otaczającym ich światem przez pryzmat własnej intuicji, która daje zrozumienie istoty rzeczy bez konieczności jej literalnego tłumaczenia. Stworzony przez Leśmiana fantastyczny i bajkowy świat przedstawiony kierował się prawami nie podlegającymi logice, a jednak na swój sposób uporządkowanymi i stanowiącymi spójną całość. Jego oniryczność odnosiła się do intuicjonizmu spod znaku Freuda, w myśl którego nasze sny wyrażają głęboko schowane pokłady świadomości, stanowiąc odniesienie do rzeczywistego, niewyrażalnego językiem nauki stanu duszy. W późnym okresie twórczości Leśmian stworzył też wzorzec „człowieka prymitywnego” jako idealnego twórcy kultury, ten bowiem, pozbawiony naukowej wiedzy o świecie, odbierał go w pełni intuicyjnie przekładając go na język sztuki, która nie podlegała żadnym prawom i ograniczeniom estetycznym, w pełni wyrażając jego wewnętrzne, świadome i podświadome „ja”.

Na niwie prozy pewne elementy intuicjonizmu pojawiły się w twórczości Stanisława Przybyszewskiego, która promowała poddanie się własnym wrażeniom i podszeptom podświadomości, te bowiem prowadzą do jedynej prawdziwej, bo pochodzącej z wnętrza artysty sztuki.

Intuicjonizm odegrał istotną rolę także w kształtowaniu się nowych stylów muzycznych na przełomie XIX i XX wieku. Kompozytorzy porzucili zasadę mimetyzmu, czyli naturalistycznego odniesienia utworów melicznych do dźwięków znanych z natury, na rzecz symbolicznego wyrazu subiektywnych treści duchowych. Wpłynęło to na rozluźnienie formy dzieła, które miało być tworzone nie wedle określonych schematów gatunkowych, ale wedle tego, co artystom podpowiadała ich intuicja. Takie koncepcje znalazły odzwierciedlenie m.in. w twórczości Karola Szymanowskiego i Mieczysława Karłowicza.