Lew Tołstoj „Anna Karenina” - problematyka, znaczenie powieści

Tołstoj opatrzył „Annę Kareninę” zagadkowym mottem zaczerpniętym z Pisma Świętego: „Mnie pomsta, ja oddam – mówi Pan”. Symbolizuje ono silne moralizatorskie zacięcie pisarza przy tworzeniu powieści. I rzeczywiście – źródła historycznoliterackie mówią o tendencji Tołstoja do apologii patriarchalnego ustroju Rosji i potępienia wszelkich form buntu, zwłaszcza takich, jakich dopuściła się Anna. Miłość, jeśli przeciwstawia się prawu ziemskiemu, jest, według pisarza, siłą destrukcyjną, a zdrada – grzechem, który każdy winowajca będzie musiał odpokutować.

Annę spotyka kara – za romans z Wrońskim zostaje zepchnięta na margines życia społecznego. Dotkliwszą karę jednak wymierza sobie sama – nie pozwala sobie na beztroskie szczęście, trawiona wyrzutami sumienia, poczuciem winy wobec syna, strachem o przyszłość i tęsknotą za ludźmi knebluje sobie usta, popada w ciężką depresję. W geście buntu i rozpaczy rzuca się pod koła pociągu; popełnia samobójstwo jak ten mężczyzna, który zginął na torach w dniu, w którym poznała Wrońskiego na moskiewskiej stacji.

W kontekście wydarzeń z życia Anny najczęściej padającym pytaniem jest to o prawo do osobistego szczęścia. Pytanie owo jest jednocześnie żądaniem wyjaśnienia symbolicznej wymowy utworu. Tołstoj sympatyzuje ze swoim alter-ego – Lewinem. Lewin to prostolinijny chwalca patriarchatu, ciepła domowego ogniska, życia z dala od miejskiego gwaru, ceniący wyżej wysiłek na roli niż pracę umysłową. Części składowe jego życia układają się w przepis na prawdziwe szczęście – on jako jedyny z bohaterów zaznaje owej spokojnej radości życia, którą odnajduje w czynieniu dobra. Co ciekawe, Konstanty nie budzi jednak takiej sympatii czytelnika, jaką zaskarbia sobie potępiona przez Tołstoja Anna. Oznacza to, iż jej losy znacznie bardziej przemawiają do wyobraźni odbiorcy, są bliższe życiowemu doświadczeniu, mówią więcej i odzwierciedlają szerzej pragnienie miłości i szczęścia.

Źródłem niepowodzenia Anny nie jest sama jej zdrada, ale powszechne moralne potępienie, jakie spotkało ją ze strony przyjaciół, znajomych i całej elity moskiewskiej i petersburskiej. Sympatyzując z Anną czytelnik negatywne uczucia kieruje w stronę społeczeństwa rosyjskiego i jego obłudnego konserwatyzmu a więc ku temu, wobec czego podporządkowanie się przyniosło szczęście Lewinowi. Ostrze niechęci czy wręcz krytyki, a w momencie śmierci Anny – jawnego gniewu, skierowane zostało, najprawdopodobniej wbrew woli Tołstoja, w prawo ustanowione przez ludzi, przez mężczyzn, przez Rosję. Prawo to okazuje się być nieludzkie, występujące nie w obronie, ale istniejące, jak się zdaje, wyłącznie po to, aby ograniczać wolność jednostki.

Jakie więc przesłanie niesie ze sobą lektura „Anny Kareniny”? Tołstoj nie chce przyznać Annie prawa do szczęścia; oddaje je Lewinowi i Kitty – małżeństwo idealnemu. Czytelnik staje całym sercem po stronie Kareniny. Opowiada się tym samym za prawem nie tylko Anny, ale także swoim – do wolności, do posłuszeństwa przede wszystkim głosowi płynącemu z własnego wnętrza, do szczęścia prywatnego nie kolidującego z normami społecznymi. Jeśli zaś konwenanse nie pozwalają na rozwinięcie skrzydeł, oznacza to, iż ustalane są dla jednostek przeciętnych. I choć Anna ponosi klęskę, jako kobieta i człowiek poszukujący spełnienia i życia idealnego jest wyrazicielką pragnień mas. Każdy z nas marzy bowiem o nieskrępowanym niczym szczęściu. Czy jako takie jest ono w ogóle możliwe – to już osobna historia...