Charakterystyka baroku - przedstawiciele baroku oraz literatura

Barok to pojęcie, które pochodzi od włoskiego słowa „barocco”, oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie. Nazwa ta powstała w oświeceniu i początkowo miała negatywne nacechowanie. Oznaczała pierwotnie coś dziwnego, nieukształtowanego. Dziś patrzymy na tę sprawę nieco inaczej, doceniając twórczość baroku za jej oryginalność i emocjonalność.  Epoka baroku trwała od końca XVI do XVIII wieku, a jego podstawą było zaprzeczenie renesansowemu klasycyzmowi. Myślami, które charakteryzowały barok był mistycyzm i religijność. W tej epoce tworzyli: Pascal, który twierdził, że człowiek jest jedynie trzciną w przyrodzie, ale za to trzciną najmocniejszą, panteista Bartuch Spinoza, Francis Bacon, Galileusz i Gottfried Wilhelm Leibniz.

Literatura barokowa, oddzielając się od myśli renesansowej, skupiła się na tematach związanych z ludzką psychiką i wiarą. Najważniejszymi jej tematem był Bóg, przez którego pryzmat patrzono na kwestię śmierci, zbawienia, grzechu i pokuty. Twórcy barokowi zauważyli, że człowiek jest rozdarty pomiędzy dwoma skrajnościami – tym co duchowe i tym co materialne. Do literatury wprowadzono nowe środki stylistyczne i chwyty literackie, takie jak paradoks, koncept, absurd czy inwersja. Bardzo mocno rozwijał się teatr, którego najważniejszymi przedstawicielami okazali się Calderon i Lope de Vega.  W tych czasach swój wybitny „Raj utracony” stworzył Milton, „Świętoszka” i „Skąpca” napisał i wystawił Molier.

Polski barok rozwijał się etapami. Pierwszy z nich charakteryzował się „przejściowością”, więc stopniowym przechodzeniem z renesansu w nową epokę i prąd myślowy. Najważniejszym przedstawicielem tego okresu był Mikołaj Sęp-Szarzyński, autor „Rytmów albo wierszy polskich”.  Innymi ważnymi twórcami tego okresu byli: Stanisław Grochowski i Sebastian Grabowiecki.

Mikołaj Sęp Szarzyński tworzył poezję głęboko uduchowioną, dlatego jego twórczość zalicza się do nurtu poezji metafizycznej.   Niestety, znamy tylko jeden tom jego poezji, pozostałe utwory zaginęły. Podstawową tematyką wierszy Sępa jest religijność i teocentryczne pojmowanie świata.  „Rytmy” są zapisem niepokojów, przemian duchowych podmiotu lirycznego, a również zaufania, którym obdarza on Boga. To obraz człowieka skonfliktowanego z samym sobą. Chęć duchowego rozwoju walczy w nim ze światem materialnym, a czasem również z Bogiem. Poezja sępa jest manieryczna, poeta posługuje się aliteracjami i eufonią, stuszuje chwyty takie jak paradoks, puenta Czu koncept. Twórczość Sępa-Szarzyńskiego to najważniejsze osiągnięcie pierwszego, wstępnego okresu baroku w Polsce.

Drugim etapem rozwoju polskiego baroku był czas rozkwitu tego nurtu. To w tym czasie powstało pojęcie sarmatyzmu, które towarzyszy nam do dziś. Mocnym nurtem było związane z tradycją sarmacką pamiętnikarstwo, którego najważniejszym przykładem były „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. W dziedzinie poezji, najważniejszymi twórcami tej fazy baroku byli Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. 

Jan Andrzej Morsztyn zasłynął jako twórca „Lutni” i „Kanikuły albo Psiej gwiazdy”. „Lutnia” była zbiorem zawierającym ponad dwieście utworów poetyckich. Największą ich częścią są erotyki, które wzorował Morsztyn na twórczości włoskiego poety Mariniego. Z kolei w drugiej książce poetyckiej Morsztyn użył konceptu i powiązał „kanikułę”, więc okres ogromnych upałów z romansem dwojga ludzi. Poezja Morsztyna opierała się na puentach i konceptach, które w żartobliwy sposób przedstawiały miłość i flirt. Dlatego też nazywa się go przedstawicielem poezji dworskiej.

Z kolei Daniel Naborowski połączył w swojej poezji dwa sprzeczne nurty myślowe:  pochodzącą z renesansu pochwałę myśli (rozsądku) oraz głębokie przekonanie o tym, że doczesność jest marnością, która musi przeminąć. W swojej twórczości ukazuje skonfliktowanego człowieka, który stara się odnaleźć właściwą „ścieżkę”, a również to, że świat opanowany jest przez konflikt wartości. Zbiory jego poezji to:  „Naeniae a diversis scriptae in Exequias Illustrissimi Principis Dni Janussi Radivili” i “Lacrumae Danielis Naborovi…”.

Ostatnim etapem polskiego baroku był jego schyłek, który nastapił za Zasów saskich. Twórcami tego okresu byli między innymi: Józef Baka, Jan Stanisław Jabłonowski, Wacław Piotr Rzewuski,  Wojciech Stanisław Chrościński i – zwana polską „Safoną” - Elżbieta Drużbacka. Niestety, schyłek epoki nie przyniósł wielkich nazwisk ani dokonań w dziedzinie literatury. Barok chylił się już ku uparkowi. Nadchodziły czasy rozumu i racjonalizmu.