„Ojciec Goriot” Balzaca jako przykład powieści realistycznej

Tendencje realistyczne w powieści europejskiej pojawiły się w drugiej połowie XIX wieku. Honoriusz Balzak należał do jej czołowych twórców, pisząc cały cykl powieści objęty ogólnym tytułem „Komedia ludzka”. Do tego zbioru należy także powieść „Ojciec Goriot”. Realizm powieści polegał przede wszystkim na próbie obiektywnego przedstawienia wiarygodnych zdarzeń, ukazaniu życia zwykłego bohatera na tle szerokiej panoramy społeczeństwa.

Tytułowym bohaterem powieści Balzaka jest paryski kupiec, a więc przedstawiciel klasy średniej. Zgodnie z założeniami gatunku nie jest to postać ponadprzeciętna. Goriot ma zdolności do prowadzenia handlu, od pozycji zwykłego robotnika dochodzi do sporej fortuny zamożnego kupca. Robi udane interesy, ale wszystko w granicach prawdopodobieństwa, jest zapobiegliwy, oszczędny i ma trochę szczęścia. To, co wyróżnia bohatera, to jego bezgraniczna miłość do córek. Goriot kocha swoje dzieci i jest wobec nich bezkrytyczny, spełnia wszystkie ich zachcianki, a kiedy trzeba - odsuwa się w cień. Oczywiście bohater  musi być pod pewnym względem wyjątkowy, aby być bohaterem powieści. Balzak ogranicza się tu do jednej, można rzec, słabości, a ponadto, dla uwiarygodnienia takiej postawy, przedstawia zdarzenia poprzedzające opisywane wydarzenia. Przedwczesna śmierć ukochanej żony sprawia, że Goriot przelewa całą swoją miłość na córki, pragnąc dość irracjonalnie wynagrodzić im brak matki.

Podobnie skonstruowane są pozostałe postacie. Wszystkie przedstawione osoby są raczej przeciętne, zwyczajne, dość typowe dla swej klasy, wieku, płci. Nikt nie jest jednoznacznie zły, ani doskonale dobry. Wady i zalety mają swoje uwarunkowania w środowisku. Córki ojca Goriot są egoistyczne, ale jak sam zauważa, to w znacznej mierze jego wina: „Tak, one są niewinne, mój drogi panie! Powiedz to wyraźnie całemu światu, aby ich nie szarpano z mego powodu. Wszystko to z mojej winy, przyuczyłem je deptać po sobie”. Ojciec Goriot budzi litość, jego cierpienie wywołuje współczucie, ale i jego nie można postawić za wzór do naśladowania. Powieść realistyczna ma bowiem ambicje ukazywać stan rzeczywisty, a nie idealny.

Narrator powieści jest oczywiście trzecioosobowy, programowy obiektywizm wymagał takiego dystansu do przedstawianych wydarzeń. Odbiorca poznaje więc historię bohatera z punktu wszechwiedzącego obserwatora, który ma wgląd nie tylko na czyny, ale nawet myśli i uczucia wszystkich postaci. Obiektywizm narratora ma jednak swoje granice, toteż w tekście można odnaleźć odautorskie oceny i komentarze.

W powieści realistycznej obowiązuje zasada mimesis, a więc naśladowania rzeczywistości. Dotyczy to nie tylko bohaterów, ale także wszelkich zdarzeń i tła. Oczywiście autor kreuje fikcyjne zdarzenia i postacie, ale muszą one być wiarygodne. „Ojciec Goriot” to także realistyczny obraz francuskiego społeczeństwa, jego warstw, obyczajów, norm społecznych. Akcja powieści toczy się w okresie restauracji, czyli ponownego wstąpienia na tron Ludwika XVIII po obaleniu rządów Napoleona oraz w okresie panowania Karola X. Wydarzenia są więc osadzone w konkretnych realiach historycznych. Autor przedstawia panujące wówczas obyczaje. Społeczeństwo francuskie było wyraźnie zhierarchizowane, arystokracja starała się utrzymać swoją dominującą pozycję i autonomię. Mimo to zdarzały się małżeństwa arystokratów z bogatymi mieszczankami. Małżeństwo Anastazji jest tego przykładem. Jej awans społeczny izoluje ją od reszty rodziny, młoda mężatka zaczyna się wstydzić ojca, a nawet siostry, która wyszła za bankiera. Arystokracja to warstwa niejednolita, zróżnicowana pod względem majątkowym, a także pod względem „dawności tytułu”, tzw. stara szlachta cieszy się znacznie większym poważaniem, niż ci, którzy tytuł zdobyli później, szczególnie podczas rewolucji.

Fabuła z założenia jest przedstawiana chronologicznie, co bynajmniej nie wyklucza retrospekcji np. w formie czyjegoś opowiadania o swojej przeszłości. W przypadku „Ojca Goriot” retrospektywne przedstawienie zdarzeń obejmuje znaczną część utworu. Jest ono o tyle istotne, iż uzasadnia obecną sytuację bohatera. Powieść realistyczna dba o przyczynowo- skutkowy układ zdarzeń, a także o motywację psychologiczną postaci. Każdy czyn musi mieć swoje uzasadnienie, być wiarygodny dla odbiorcy. Ponadto fabuła jest najczęściej wielowątkowa, co jest charakterystyczne dla powieści w ogóle, a w jej realistycznym nurcie służy też szerszej panoramie społeczeństwa czy otoczenia bohatera w ogóle. W powieści Balzaka znajdziemy np. szczegółowy opis Paryża, zarówno salonów jak i ubogich uliczek.