Gorzkie żale - historia, informacje, opis

Gorzkie żale to wielkopostne nabożeństwo, które powstało w Polsce. Pierwszy raz ukazało się drukiem w 1707 r. Wielki wkład w jego wydanie miał ksiądz Wawrzyniec Stanisław Benik. Natomiast tytuł tej publikacji brzmiał: „Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorżkiey Męki Syna Bożego [...] rozpamiętywanie”.

Przyczyn powstania typowo polskiego tekstu, rozpatrującego mękę Chrystusa, należy dopatrywać się przede wszystkim w łacińskiej liturgii tamtych czasów (oraz ich specyfice). Wielki Post był niezwykle ważnym i nabożnie obchodzonym okresem liturgicznym. Jednakże tłumaczone z łaciny teksty (lub śpiewane w tym języku) nie były właściwym środkiem wyrazu dla pobożności prostego ludu. Często były zbyt skomplikowane albo po prostu niezrozumiałe. Dlatego narodziła się potrzeba stworzenia czegoś, co pozwoli nawet niewykształconym ludziom przeżywać cierpienia Zbawiciela.

Już w XVIII w. utrwaliła się forma Gorzkich żali, która bardzo przypomina dzisiejszą. Łączono je wtedy z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, kazaniem pasyjnym oraz procesją ze świecami. Dzisiaj liturgia ta jest nieco uboższa, gdyż zrezygnowano z tego ostatniego elementu. Mimo to, Gorzkie żale nadal stanowią bardzo ważny punkt obchodów Wielkiego Postu.

Warto przyjrzeć się nieco bliżej strukturze nabożeństwa Gorzkich żali, by lepiej poznać ich unikatowy charakter. Rozpoczynają się one śpiewem określanym mianem pobudki. Opiera się ona na apostrofach (jedna do Gorzkich żali, dwie do Chrystusa) mających zachęcić ludzi do głębszego wniknięcia w tajemnicę męki Zbawiciela. Następnie mamy do czynienia z trzema wariantami, które stosowane są po sobie. Przypadają one na kolejne niedziele Wielkiego Postu, więc w ciągu tego okresu całość nabożeństwa (wszystkie trzy części) odprawia się dwukrotnie.

„Hymn” pierwszej części koncentruje się na wydarzeniach z Ogrodu Oliwnego. Podobnie jest z drugim epizodem nabożeństwa – „Lamentem duszy nad cierpiącym Jezusem”. Także w nim wierni kontemplują początek męki, aż do postawienia Zbawiciela przed sądem. Ostatnią pieśnią jest „Rozmowa duszy z Matką Bolesną”, co stanowi zaakcentowanie współudziału Maryi w cierpieniach jej syna. Ma ona formę dialogu, w którym pojawiają się opisy uczuć Matki Boskiej. Każda z części poprzedzona zostaje „Intencją”. W tym fragmencie (odczytywanym najczęściej przez kapłana) zawarte są informacje na temat przedmiotu rozważań oraz ofiary i prośby, którym posłużyć ma modlitwa.

Jak już zostało napisane wcześniej – pierwsza część obejmuje wydarzenia od modlitwy w Ogrójcu do postawienia przed sądem. Przedmiotem drugiej staje się epizod od sądu do ukoronowania cierniem. Natomiast trzecia przedstawia ostatnie chwile Jezusa  – do śmierci na krzyżu. Język Gorzkich żali jest bardzo mocno naznaczony atmosferą cierpienia, co nie może dziwić. Pojawiają się w nim nie tylko bardzo wyraźne opisy zniewag i krzywd, jakich zaznał od ludzi Zbawiciel, ale także błagania ludu oraz analizy stanu ducha Matki Boskiej. Wszystko to ma na celu dokładnie i dogłębnie uświadamiać biorącym udział w liturgii ogrom bólu związanego z kulminacyjnym momentem historii zbawienia.

Melodie poszczególnych fragmentów Gorzkich są oryginalne (zostały stworzone przez zgromadzenie Misjonarzy św. Wincentego a Paulo, które dało także początek tekstowi), jednakże stanowią nawiązanie do pieśni wznoszonych we wcześniejszych okresach. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż tekst jest odpowiednio spreparowany (równe ilości sylab w obrębie zwrotek itp.), by mógł „udźwignąć” bardzo podniosłą linię melodyczną.

Historia Gorzkich żali sięga czasów odległych. Mimo to, nie uległy one zapomnieniu, a nawet stały się jednym z najważniejszych momentów wielkopostnych liturgii. Co mogło o tym zadecydować? Zapewne niezwykła forma muzyczna (i słowna), która powoduje, iż wierni w pewnym momencie mogą poczuć się, jakby brali udział w Męce Chrystusa. Nie można także zapominać o polskiej historii tego tekstu. Również ona ma wkład w wielkie przywiązanie, jakim wierni darzą Gorzkie żale.