Przebieg mszy świętej - Postawy i gesty w liturgii - opracowanie szczegółowe

Liturgia w Kościele katolickim nie składa się tylko ze słów. Może dzisiaj niewiele osób sobie to uświadamia, ale wiele gestów i postaw, które w świątyni przyjmowane są przez wiernych i kapłanów, ma swoją niezwykle ważną symboliczną wymowę. Zwykło się wyróżniać pięć postaw liturgicznych oraz dziesięć takowych gestów. Oto krótki przegląd wszystkich z nich.

Pierwszą postawą, którą w czasie mszy świętej przyjmuje się najczęściej, jest postawa stojąca. Stanowi ona przede wszystkim wyraz szacunku dla Boga. Można dostrzec w niej także pewną oznakę dumy – dumy z wiary i odkupienia, z bycia człowiekiem uwolnionym od grzechu. Postawa stojące niesie także z sobą sygnał, że wierni są gotowi, by brać udział w liturgii oraz nieść świadectwo swych przekonań religijnych.

Postawa klęcząca jest wyrazem szczególnego uwielbienia Boga oraz uznania swojej małości przed majestatem Stwórcy. To postawa stosowana w czasie najważniejszych momentów mszy świętej – w czasie przeistoczenia oraz podczas modlitwy Agnus Dei (Baranku Boży), w czasie której kapłan dokonuje przełamania chleba. Wierni przyjmują jeszcze pozycję klęczącą w momencie wystawienia Najświętszego Sakramentu. Nie należy mylić klęczenia z przyklęknięciem – to drugie jest tylko chwilowe i wykonuje się je przez dotknięcie posadzki tylko prawem kolanem.

Przystępując do omówienia postawy siedzącej, warto zaznaczyć, iż w kościołach katolickich przez długi czas nie było ławek. Zwyczaj ten przyjęty został dopiero od protestantów. Pozycja siedząca utożsamiana jest ze skupieniem i otwartością na Słowo Boże. Dlatego wiąże się przede wszystkim z liturgią słowa, kiedy to lektorzy i kapłani odczytują fragmenty Pisma Świętego, a następnie wygłaszane są kazania lub homilie.

Czwartą postawą liturgiczną, która nie jest dzisiaj szczególnie często praktykowana, jest leżenie krzyżem. To pozycja skrajnie umniejszająca człowieka, wskazująca na głębię jego modlitwy i żalu. Najczęściej wiąże się ona z pokutą i błaganiem Boga o litość i wybaczenie. Stałe miejsce w liturgii ma w Wielki Piątek, kiedy na początku obchodów tego dnia kapłan pada przed krzyżem na znak śmierci Chrystusa oraz w czasie mszy, na których odbywa się wyświęcenie nowych księży (leżą oni krzyżem przez cały czas trwania Litanii do Wszystkich Świętych).

Piątą postawą liturgiczną jest procesja. Dzisiaj kojarzy się ona wiernym ze szczególnymi uroczystościami kościelnymi. Jej symbolika odwołuje się do Biblii i przywodzi na myśl podróż Ludu Bożego z Egiptu do Ziemi Obiecanej. W czasie roku liturgicznego procesje odbywają się w czasie mszy rezurekcyjnej, w święto Bożego Ciała (oraz w następującej po nim oktawie), a także w czasie sumy odpustowej (święto parafii). Jednakże procesje mają miejsce także w czasie każdej mszy świętej, chociaż nie uczestniczą w nich wszyscy wierni. Są to m.in. procesja wejścia, procesja wyjścia, procesja komunijna (gdy zgromadzeni udają się przed ołtarz, by przyjąć Ciało Chrystusa).

We współczesnej liturgii poza pięcioma postawami wyróżnia się także dziesięć gestów. Pierwszym z nich jest pokłon, który w obrządku rzymskokatolickim często zastępowany jest przyklęknięciem. Stanowi on oznakę pokory oraz czci. W czasie mszy świętej kapłan skłania głowę w dół, gdy wypowiada słowa Jezusa: „Bierzcie i jedzcie…”. Natomiast wszyscy wierni oddają pokłon krzyżowi, Najświętszemu Sakramentowi oraz podczas wyznania wiary w dzień Bożego Narodzenia, kiedy wypowiadane są słowa: „I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem”.

Kolejnym gestem liturgicznym jest podnoszenie oczu. Akt ten rozumiany jest jako poszukiwanie łączności z Bogiem oraz uświadamianie sobie nieustannej obecności Stwórcy. Trudno doszukiwać się określonych momentów liturgii, kiedy należy wykonywać ten gest, gdyż w czasie każdej modlitwy można na chwilę wznieść oczy ku niebu. Natomiast kapłan spogląda w górę w czasie Przeistoczenia.

Następnym gestem liturgicznym jest pocałunek pokoju. W czasie każdej mszy kapłan składa go na ołtarzu, na znak szacunku i czci wobec Chrystusa. Pocałunkiem pokoju jest także dotknięcie ustami biskupiego pierścienia, które często ma miejsce podczas nabożeństw wyświęcających. Chrześcijaństwo jest religią wybaczenia i miłosierdzia, toteż jednym z gestów liturgicznych jest znak pokoju. Ma on miejsce w czasie każdej mszy, podczas obrzędów pokoju (Liturgia Eucharystyczna). Wtedy to wierni publicznie pokazują, że nie żywią do siebie urazy.

Piątym spośród gestów liturgicznych jest nałożenie rąk. Akt ten sięga czasów Chrystusa, kiedy to Zbawiciel na znak błogosławieństwa Bożego nakładał swe ręce na chorych i cierpiących. Dzisiaj gest ten ma rozmaite znaczenie. W czasie bierzmowania oznacza przejście darów Ducha Świętego na bierzmowanego. Podczas mszy prymicyjnej jest świadectwem Bożego Miłosierdzia, które roztacza się nad przyszłym świętym. Symboliczne nałożenie rąk ma także miejsce przy błogosławieństwie wiernych.

Kolejnym gestem wykonywanym za pomocą rąk jest ich rozłożenie. Wystarczy obserwować kapłana, by dostrzec, że ten często wykonuje taki ruch. Jest to zwrócenie się do Boga i zaakcentowanie, że to właśnie do Najwyższego Ojca adresowana jest modlitwa. Księża rozkładają swe ręce zazwyczaj w czasie kolekty, modlitwy wiernych, modlitwy Eucharystycznej, modlitwy Pańskiej, modlitwy po Komunii Świętej.

Powszechnie znanym ruchem, który wykonuje się w czasie mszy świętej jest składanie rąk. Zwyczaj ten pochodzi z czasów frankońskich, w jakich w ten sposób okazywano szacunek i cześć zwierzchnikowi. W formie liturgicznej upowszechnił się kilka stuleci później (najprawdopodobniej w XII bądź XIII wiek). Następnym gestem liturgicznym jest bicie się w piersi. Wymowa tego aktu wiąże się ze szczególnym żalem i pokutą. Teologowie wykazują, że uderzenie się w piersi odwołuje się do faktu, iż to właśnie serce stanowi przyczynę wielu grzechów i złych uczynków.

Najczęściej wykonywanym przez katolików gestem jest znak krzyża. Jego symbolika jest niezwykle prosta i czytelna – odwołuje się do drzewa, na którym zmarł Zbawiciel. Stanowi on najkrótsze wyznanie wiary – w Boga Ojca, Syna Bożego oraz Ducha Świętego. Jest także najprostszą manifestacją przynależności do Kościoła katolickiego.

Ostatnim gestem liturgicznym, wykonywanym tylko przez kapłana, jest obmycie rąk. Jego geneza jest bardzo prozaiczna – w początkowych wiekach chrześcijaństwa wierni składali na ofiarę rozmaite przedmioty – mięso zwierzęce, owoce itp. Obowiązkiem kapłana było dotknięcie każdego z nich, toteż po skończeniu ich przyjmowania, miał on, najzwyczajniej w świecie, brudne ręce. Z czasem zwyczaj ich obmywania nabrał symbolicznej wartości – zaczął oznaczać odrzucenie ziemskich naleciałości. Dzisiaj moment obmycia rak w czasie mszy świętej nazywa się lavabo i następuje on na początku Liturgii Eucharystycznej.

Wymienione powyżej postawy i gesty są świadectwem tego, iż modlitwa nie ogranicza się tylko do słów, a świadome i pełne uczestnictwo w mszy świętej wiąże się także z przyjmowaniem pewnych postaw i wykonywaniem określonych gestów. Chociaż wydają się one niepozorne, każdorazowe ich uczynienie zbliża człowieka do Boga.