Związek zawodowy - definicja, charakterystyka, przykłady

Organizacja społeczna zrzeszająca pracowników (zatrudnionych przede wszystkim w przemyśle i w handlu), powołana do reprezentowania zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych praw oraz interesów socjalnych, zawodowych i moralnych wobec pracodawców i państwa. Związki zawodowe bronią godności pracowników, negocjują warunki pracy, stawki godzinowe i wysokość płac. 

Czuwają nad realizacją programów ochrony socjalnej, czyli opieki zdrowotnej, świadczeń emerytalnych, zasiłków dla bezrobotnych itp. Dbają też o kwestie dotyczące bezpieczeństwa i dyscypliny pracy oraz korzystne kryteria awansu zawodowego. Przeciwdziałają zwolnieniom i nadużyciom. Mogą również prowadzić działalność edukacyjną (kursy szkoleniowe dla bezrobotnych), oświatową (kampanie informacyjne z zakresu prawa pracy) czy samopomocową. 

Związki zawodowe powstawały w Europie Zachodniej (Wielka Brytania, Niemcy) i w Stanach Zjednoczonych od połowy XIX w. Ich aktywność wiązała się głównie z obroną interesów ekonomicznych i socjalnych pracobiorców (wynagrodzenie, czas i warunki pracy). Od tamtego czasu, kwestie społeczne na trwałe weszły do ustawodawstwa poszczególnych państw. Wzrosła polityczna rola związków zawodowych: zaczęły oddziaływać już nie tylko na pracodawców, ale i na władze państwa, a część z nich – związała się z partiami politycznymi. Ze względu na wizję swej działalności, związki zawodowe można więc podzielić następująco: 

- związki, które poprzez działalność na rzecz poprawy warunków zawodowych, chcą jednocześnie wpływać na sferę społeczno-polityczną,

- związki skupiające się wyłącznie na realizacji zadań im właściwych, a odcinające się od realizacji szerszych, społeczno-politycznych celów,

- związki zawodowe, których działalność podporządkowana jest przede wszystkim celom politycznym.

W świetle obowiązującego w Polsce prawa („Ustawa o związkach zawodowych” z dnia 23 maja 1991 r.), tworzyć i wstępować do związków zawodowych mogą wszyscy pracownicy oraz osoby zatrudnione w ramach umowy agencyjnej, jeśli nie są pracodawcami, a także: osoby wykonujące pracę nakładczą, emeryci i renciści, bezrobotni, osoby odbywające służbę zastępczą w danym zakładzie i członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych. 

Aby założyć związek zawodowy konieczna jest uchwała co najmniej 10 uprawnionych osób, które uchwalają statut i wybierają komitet założycielski (3-7 osób). Następnie, wniosek składa się we właściwym sądzie wojewódzkim, który – jeśli przychyli się do wniosku – nadaje związkowi osobowość prawną, wpisując go do Krajowego Rejestru Sądowego. 

Konstytutywnymi zasadami każdego związku zawodowego są:

1) wolność zrzeszania – każdy pracownik ma prawo tworzenia związku zawodowego i wstępowania do niego,

2) niezależność – związek zawodowy jest w swojej działalności niezależny od pracodawców, administracji publicznej i innych organizacji (np. partii politycznych),

3) samorządność – związki zawodowe samodzielnie formułują swoje cele i programy, uchwalają statuty i zasady wyboru organów kierowniczych.

Wśród uprawnień związków zawodowych wyróżnia się m.in.: opiniowanie założeń i projektów ustaw (a także dokumentów konsultacyjnych Unii Europejskiej) dotyczących zadań podejmowanych przez związki, wnioskowanie o wydanie lub zmianę obowiązującej ustawy w zakresie spraw objętych zadaniami związku, prawo prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych pracy, kontrolowanie przestrzegania prawa pracy. („Ustawa o związkach zawodowych”)

Najpotężniejszym narzędziem, jakim dysponują związki zawodowe w sporze z pracodawcą jest strajk, czyli przerwanie pracy w celu wymuszenia realizacji zgłoszonych postulatów. Zgodnie z „Ustawą o rozwiązywaniu sporów zbiorowych”, decyzja o rozpoczęciu strajku, obwarowana jest różnego rodzaju zastrzeżeniami. 

Po oficjalnym ogłoszeniu sporu zbiorowego, strony podejmują rokowania. Jeśli one nie przyniosą efektów przeprowadza się mediacje z udziałem bezstronnego mediatora. W końcu, jeżeli spór nie zostanie rozstrzygnięty w drodze arbitrażu – można podjąć akcję strajkową. Zakaz strajku obowiązuje jednak wojskowych, strażaków, policjantów, pracowników sądów i prokuratury oraz Straż Graniczną. Strajkować nie mogą również ci pracownicy, którzy poprzez przerwanie pracy, mogliby zagrozić życiu bądź zdrowiu obywateli oraz bezpieczeństwu państwa.