Średniowiecze - podział epoki i pochodzenie nazwy

Sam termin „średniowiecze”, jak to bardzo często bywa, jest znacznie młodszy, aniżeli okres, który jest nim określany. Termin ten upowszechnił się bowiem dopiero w wiekach XV-XVII, kiedy to powszechnie stosowany był on przez włoskich humanistów. Ówcześni intelektualiści, periodyzując dzieje, wyodrębnili obok starożytności i współczesnego im odrodzenia również okres rozdzielający, który charakteryzował się upadkiem szeroko rozumianej kultury. Czas od upadku cesarstwa rzymskiego, w oczach intelektualistów, jawił się jako świat na wskroś barbarzyński, nie tylko ze względu na liczne najazdy i plądrowanie, ale również z powodu degradacji formy języka łacińskiego. Średniowieczem więc określano okres, w którym królowała łacina pośrednia (media latinitas). Termin ten na dobre zadomowił się w podręcznikach w wieku XVII.

Periodyzacja jako taka, zawsze budzi duże kontrowersje, szczególnie, gdy sięga po określanie cezur chronologicznych. Przyjmowanie dat rocznych jest bowiem zawsze zwodnicze. I tak przytoczyć można przynajmniej kila rozbieżnych koncepcji, co do tego kiedy średniowiecze się rozpoczyna - wstąpienie na tron Konstantyna (306 r.), bitwa pod Adrianopolem (378 r.), śmierć Teodozjusza Wielkiego (395 r.) lub data obalenia Romulusa przez Odoakera (476 r.). Równie dużo istnieje zapatrywań na datę końca średniowiecza. Specyfika historii powoduje jednak, że epoki nie kończą się nagle i rozpoczynają zupełnie „od początku”. Daty graniczne więc, takie jak rok 476, 1453 czy 1492 traktowane są jako symbole większych procesów, aniżeli cezury.

Tym niemniej istnieje pewnie konsensus, wedle którego średniowiecze rozumiane jest jako okres w dziejach Europy, między połową V a końcem XV wieku. Był to czas, w którym dokonywało się ukształtowanie pierwszych politycznych organizacji państwowych w Europie Zachodniej. W centrum rozważań nad średniowieczem, co nie budzi zdziwienia, znajduje się zazwyczaj państwo Franków, jako największe ówczesne imperium zbudowane na gruzach rzymskiego.

Istnieje ponadto bardzo ogólna periodyzacja, dzieląca epokę na wczesną, pełną i późną.  Wczesnym średniowieczem określane są czasy, w których następowało formowanie się organizmów państwowych. Proces przejścia od struktur plemiennych do bardziej sformalizowanych, występował w miarę jednakowo na całym kontynencie. Kres etapu pierwszego datuje się na wiek X.

Okres kolejny, nazywany pełnym średniowieczem, charakteryzował się rozwojem życia gospodarczego - powstawały miasta, uformowało się społeczeństwo feudalne, nastąpiło ożywienie życia kulturalnego. Progres ten trwał aż do przełomu wieku XIII i XIV.

Późnym średniowieczem określane są czasy regresu, jaki nastał w wiekach XIV i XV. - za sprawą epidemii, nieurodzaju i wojen Europa znalazła się na skraju załamania gospodarczego i społecznego; nierzadkimi wydarzeniami stały się bunty i rewolty.

Procesy przebudowy, które w następnym wieku objęły stopniowo wszystkie dziedziny życia były zwiastunami narodzin nowożytnej Europy.