Trybunał Koronny i Trybunał Litewski

Powstanie Trybunału Królestwa Polskiego było skutkiem zrzeczenia się przez Stefana Batorego w roku 1578 pozycji najwyższego i niekwestionowanego sędziego. Od roku 1523, kiedy to pojawiła się w polskim prawie możliwość apelacji, sąd królewski nie był w stanie rozwiązywać olbrzymiej ilości spraw, jakie do niego napływały.

Utworzenie sądów wiecowych w celu odciążenia sądu królewskiego przyniosło skutek odwrotny do przewidywanego. Niewystarczającym rozwiązaniem było również utworzenie sądów ostatniej instancji w województwach. Konieczne było odciążenie monarchy.
Trybunał Koronny zbierał się w Piotrkowie (obejmował obszary Wielkopolski) oraz w Lublinie (prowincje Małopolski). Na wzór trybunału koronnego powołano apelacyjny sąd dla Wielkiego Księstwa Litewskiego w roku 1581. Trybunał ten miał swoją siedzibę w Wilnie.

Deputantami mogli być obywatele wywodzący się ze szlachty i duchowieństwa. Z każdego województwa, corocznie na sejmikach deputackich wybierano jedną lub dwie osoby. Do 27 deputantów szlacheckich dołączało 6 duchownych wybieranych przez kapitułę. Najważniejszą osobą w trybunale był obieralny marszałek.

Na mocy konstytucji sejmu walnego warszawskiego z roku 1587 trybunał był drugą (i ostatnią) instancją dla spraw cywilnych rozpatrywanych przez sądy grodzkie, ziemskie, podkomorskie i wiecowe. Ponadto zajmowano się również naruszeniami procedur i łamania prawa przez urzędników. Poza kompetencjami trybunału był sprawy, w wyniku których szlachcicowi groziła kara śmierci, więzienia lub utraty czci i mienia (te kierowane były do sądu sejmowego).

Rozstrzygnięcie sprawy dokonywano jednomyślnie. Jeśli to się nie udawało, w trzecim głosowaniu decydowała większość. Wyroki trybunalski był ostateczne – nie mogły zostać podważone przez żaden organ czy instytucję. Egzekucją zajmowały się sądy grodzkie. Językem trybunału początkowo była łacina i starobiałoruski (dla terenów wschodnich). Później powszechne stało się użycie polskiego.
Z czasem mechanizm funkcjonowania trybunałów ulegał degradacji.

Coraz większy wpływ na wyroki (poprzez ingerowanie w wybór i pracę deputantów) mieli magnaci, którzy wykorzystując swą siłę decydowali o działaniach trybunałów. Będący do dyspozycji magnaterii sędziowie utracili niezależność, a zmiany wprowadzane przez kolejne konstytucje nie były w stanie zmienić utrwalonej praktyki. Ostatecznie trybunał w XVIII wieku zmienił się w miejsce walki politycznej między rodami magnackimi.

Głęboki reformy wprowadzić miał sejm czteroletni, zniesiono bowiem sesyjność (miały działać permanentnie). Jak większość postanowień sejmu wielkiego i konstytucji decyzja ta nie zdążyła znaleźć zastosowania.