Bohater tragiczny w literaturze antycznej, romantycznej i współczesnej

Bohater tragiczny wywodzi się oczywiście z tradycji antycznej. To tragedia wykreowała ten typ, który, choć w zmiennej postaci, jest stale obecny na kartach literatury. Klasyczny wzorzec odnajdziemy w dziełach starożytnych tragediopisarzy takich jak Sofokles, Ajschylos czy Eurypides. Tragizm bohatera antycznego polegał na konieczności dokonania wyboru w sytuacji, gdy każda decyzja sprowadzała na niego klęskę. Bohater był z góry skazany przez fatum, nie mógł od niego uciec, mógł jedynie zachować godność.

Przykładem tragicznej postaci w sztuce starożytnej jest Antygona, tebańska księżniczka z rodu Labdakidów. Ród ten od pokoleń targany był nieszczęściami zsyłanymi przez bezlitosnych wrogów. Ojcem Antygony był inny tragiczny bohater, Edyp. Ale Antygona zostaje postawiona przed własnym dramatycznym wyborem. Po wojnie domowej wszczętej przez jej braci, władzę przejmuje jej wuj, Kreon. Z jego rozkazu ciało jednego z braci, Polinejkesa, uznanego za wroga Teb, miało pozostać niepochowane. Według greckich wierzeń, obrządek pogrzebowy zapewniał duszy możliwość przejścia do świata umarłych, był wiec gwarancją życia wiecznego. Żywi mieli obowiązek dbać o swoich zmarłych krewnych. Po śmierci braci Antygona i jej siostra pozostają ich najbliższymi krewnymi, na nich więc spoczywa ten obowiązek. Ismena obawia się złamać zakaz króla, dlatego Antygona sama grzebie ciało brata. Wie, że grozi jej za to śmierć, ale ważniejsze są dla nie prawa ustanowione przez bogów, niż królewski rozkaz. Kreon, choć niechętnie decyduje się ukarać nieposłuszną księżniczkę i każe ją zamurować w grocie. Antygona, nie chcąc czekać na powolną śmierć, odbiera sobie życie.

Grecka tragedia rządziła się ścisłymi prawami gatunku, co wpływało też na konstrukcję bohatera. Reguła trzech jedności znacznie ograniczała czas, miejsce i wątki, toteż bohaterowie nie ulegali zmianie, od początku do końca pozostawali przy swoim stanowisku, nie zmieniali poglądów. Antyczni twórcy nie przykładali dużej wagi do charakterystyki postaci, na pierwszy plan wysuwał się konflikt tragiczny i to on skupiał wokół siebie akcję, aktorzy mieli rolę podrzędną. Ponadto akcja greckiej tragedii rozgrywała się nieodmiennie w środowisku rodzin królewskich lub arystokratycznych, bohaterowie z niższych warstw mogli się pojawiać jedynie epizodycznie jako posłańcy wieści, nigdy jako główne postaci.

Wzorzec ten utrzymywał się przez kolejne epoki, odrodzenie przeżył w okresie renesansu, jednak już literatura romantyczna wprowadziła do niego znaczne zmiany. Prekursorem tych nowych prądów był Wiliam Szekspir, żyjący na przełomie XVI i XVII wieku. Z jego koncepcji teatru szeroko czerpali potem romantycy, tworząc nowy typ bohatera tragicznego. Charakterystyka bohatera romantycznej tragedii ma związek z podstawowymi ideami epoki oraz przemianami, jakie zaszły w teatrze w ogóle. Romantyzm cenił sobie indywidualność, wielbił bohaterów o wielkim sercu, kierujących się w życiu uczuciami, górujących nad innymi wrażliwością, często też talentem. Jednocześnie twórcy tej epoki zburzyli dotychczasowy porządek tragedii, złamano regułę trzech jedności, nie przestrzegano zasad decorum, wprowadzano na scenę postaci fantastyczne i zdarzenia nadprzyrodzone. To postać głównego bohatera stawała się ośrodkiem akcji, a nie sam konflikt tragiczny. Bohater stał się bardziej aktywny, już nie wyłącznie fatum decydowało o jego losie, najczęściej on sam miał na niego znaczny wpływ i jeśli ponosił klęskę, to była ona w znacznej mierze wynikiem jego charakteru i zachowań. Przykładem tragicznego bohatera w polskim dramacie jest Kordian. Jego porażka, choć nie do końca przesądzona, wynika z jego słabości. Bohater porwał się na czyn, do którego nie był zdolny, uległ w zmaganiach z własnym Strachem i Imaginacją. Ważną zmianą w kreacji bohatera jest nacisk na jego charakterystykę, autorzy starają się wniknąć w ludzką psychikę, często także ukazują przemianę bohatera. Rezygnacja z ograniczenia czasu akcji do jednej doby pozwalała im na ukazywanie złożonych procesów dojrzewania bohatera. Losy Kordiana śledzimy od wczesnej młodości, kiedy jawi się nam jako cierpiący na chorobę wieku przewrażliwiony młodzieniec, przez lata podróży, kiedy to poznaje szeroki świat i nie potrafi ukryć rozczarowania, aż po finał w akcji spiskowej.

Współczesny teatr jeszcze bardziej zatarł granice między gatunkami, łącząc komedię z tragedią i lekceważąc wszelkie reguły sztuki antycznej. Różnorodność, jaka panuje w sztuce współczesnej, wielość stylów, szerokość ram czasowych i brak dystansu czasowego sprawiają, że trudno w miarę jednoznacznie scharakteryzować współczesnego bohatera tragicznego. Tym bardziej, że pojawia się on nie tylko w tragedii, ale też w epice. Przykładem współczesnego bohatera tragicznego jest Artur z „Tanga” Mrożka. Pomijając cechy gatunkowe dramatu, jest to postać skazana na klęskę w nierównej walce z własną rodziną i własną epoką. Rodzice Artura dokonali rewolucji obyczajowej, obalając wszelkie normy społeczne. Dla nich nie ma żadnego tabu, nie uznają żadnych ograniczeń wolności. Właśnie przeciw tej nieograniczonej niczym wolności i swobodzie obyczajów buntuje się Artur. Pragnie przywrócić dawny porządek, posuwa się nawet do użycia siły, by zmusić rodziców do powrotu do tradycyjnych ról. Ale jego idea nie podoba się właściwie nikomu z domowników. Artur zostaje brutalnie zamordowany jednym ciosem prostackiego Edka. Razem z nim umiera też idea wolności, ponieważ zwycięski Edek zamierza zaprowadzić własny porządek, oparty na terrorze i przemocy.