Monarchia elekcyjna - definicja, opis, przykłady

Monarchia elekcyjna jest ustrojem, który wyróżnia się wyborem monarchy - poprzez głosowanie. Dana osoba nie zostaje królem w wyniku dziedziczenia (np. koronę otzymuja potomek dotychczas panującego króla), ale ze względu na wybór uprawnionej do tego działania części społeczeństwa (np. szlachty). 

Monarchia elekcyjna była ustrojem charakterystycznym dla Polski po okresie panowania dynastii Jagiellonów, czyli od 1572 roku (od śmierci Zygmunta Augusta), aż do uchwalenia do Konstytucji 3 maja z roku 1791  (ustanowienie dziedzicznej monarchii). Poniższa charakterystyka dotyczy więc polskich rozwiązań.

Po śmierci dotychczas panującego króla, a przed wyborem nowego, władzę w państwie przejmował tzw. interrex, który na czas bezkrólewia zarządzał państwem. W Polsce funkcje interrexa pełnił prymas, do jego obowiązków należało administrowanie krajem, reprezentowanie państwa na zewnątrz, a także organizacja elekcji. 

Prawo elekcji (wyboru) króla przysługiwało każdemu szlachcicowi (stąd określenie wolnej elekcji - prawo to przysługiwało całej szlachcie, a nie tylko członkom np. senatu), który stawił się na polu elekcyjnym w Warszawie. Warto zaznaczyć, że w czasie pierwszej wolnej elekcji stawiło się tam ponad 40 tysięcy szlachty, kolejne elekcje (a było ich jeszcze 12) nie zgromadziły już tak wielu zainteresowanych.

W czasie elekcji, do zgromadzonej szlachty przemawiali posłowie z innych krajów - przedstawiali oni sylwetki swoich kandydatów na króla. Co więcej z każdym potencjalnym królem dyskutowano na temat tzw. pacta conventa czyli przywilejów, jakich udzieli on szlachcie po uzyskaniu tronu. Przykładowo, pierwszy polski król elekcyjny - Henryk Walezy, zobowiązał się do spłaty długów zmarłego króla, odbudowy polskiej floty, czy też udzielenia wsparcia Akademii Krakowskiej (zarówno odrestaurowania budynków, jak i zapewnienia nowych, zagranicznych uczonych). Spisanie pacta conventa, czyli złożenie wielu obietnic, stanowiło podstawę wyboru nowego króla. 

Po dokonaniu wyboru dochodziło do tzw. Sejmu koronacyjnego, na którym koronowano nowego monarchę - król składał przysięgę i potwierdzał wprowadzenie ustalonych w pacta conventa praw. Wolna elekcja dała Polsce 11 królów - byli wśród nich zarówno bardzo zdolni władcy, jak i tacy, którzy nie potrafili (bądź nie chcieli) dbać o interesy Rzeczpospolitej. 

Monarchia elekcyjna miała stanowić rozwiązanie problemów czasów bezkrólewia, związanych z wymarciem dynastii Jagiellonów. Niestety wydaje się, że ustrój ten miał więcej wad, niż zalet - doszło do osłabienia roli króla przy jednoczesnym wzroście znaczenia szlachty, która niejednokrotnie dokonywała wyboru władcy w wyniku korupcji i ochrony własnych, a nie państwowych interesów.