Deklaracja helsińska - geneza, postanowienia

Szybki rozwój medycyny, a w szczególności genetyki, jaki nastąpił w XX wieku postawił przed środowiskiem lekarzy nowe dylematy. Pojawił się problem ustalenia granic dopuszczalnych eksperymentów medycznych. Bardzo mocno dyskutowane są w ostatnich dziesięcioleciach kwestie aborcji, eutanazji, zapłodnienia in vitro oraz badań genetycznych. Wobec licznych sporów co do uprawnień medyków w ingerowanie w naturę Światowe Stowarzyszenie Lekarzy podjęło się próby uregulowania dyskusyjnych zagadnień i unormowania zasad obowiązujących medyków.

Jednym z ważniejszych dokumentów dotyczących eksperymentów medycznych jest Deklaracja Helsińska, opracowana i wprowadzona w czerwcu 1964 roku podczas 18 Walnego Zgromadzenia Światowego Stowarzyszenia Lekarzy w Helsinkach. Stanowiła ona zbiór norm stosujących się do badań medycznych z udziałem ludzi. Około dziesięciu lat później (1975) złączono ją z innym aktem, tzw. Normami Norymberskimi. Na przestrzeni lat kilkukrotnie modyfikowano jej treść, ostatnio nastąpiło to na zjeździe Światowego Stowarzyszenia Lekarzy w Seulu w 2008 roku. Zasadniczo Deklaracja jest „wykładnią zasad postępowania lekarzy i innych uczestników badań medycznych przeprowadzanych na ludziach”. W samym wstępie aktu znajduje się odwołanie do dwóch wcześniejszych dokumentów regulujących kwestie medyczne – Deklaracji Genewskiej z 1948 roku i Międzynarodowego Kodeksu Etyki Lekarskiej. W dalszych częściach dokumentu czytamy, iż zdrowie uczestnika badań ma wartość najwyższą, zatem najważniejszą zasadą, jaką powinni kierować się medycy przy eksperymentach musi być „troska o dobro badanej osoby”, a interesy nauki powinny być jej podporządkowane. 

W kolejnych punktach dokumentu stwierdza się, iż badania medyczne na ludziach mają prowadzić do udoskonalenia metod profilaktyki, diagnostyki i terapeutyki. Wyraźnie podkreślone zostaje również, iż tego typu eksperymenty należy rozpatrywać „w kategoriach unormowań etycznych, które sprzyjają poszanowaniu wszystkich istot ludzkich, bronią ich zdrowia i praw”. Medycy dokonujący określonych badań muszą postępować zgodnie z normami etycznymi i prawnymi obowiązującymi w danym kraju oraz tymi o zasięgu międzynarodowym. Duże kontrowersje budzi zapis dotyczący nakazu przerwania eksperymentu. Jeden z paragrafów bowiem stwierdza, iż „eksperyment medyczny jest usprawiedliwiony jedynie w przypadku, gdy istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, że wyniki badań będą korzystne dla populacji, na której jest on prowadzony”. Część lekarzy interpretuje ten zapis jako pogwałcenie praw jednostki poprzez przyzwolenie na badania medyczne na ludziach nawet, gdy zagraża to ich zdrowiu, w momencie, gdy rezultaty mogą być korzystne dla „populacji”.

Każdy dokument dotyczący etyki medycznej, a w szczególności eksperymentów na ludziach, budzi kontrowersje w pewnych kręgach. Wydaje się, iż niemożliwe jest wypracowanie takiego rozwiązania, które przyjęte byłoby przez wszystkie środowiska lekarskie na świecie, żywo interesujące się problemem instytucje kościelne oraz opinię publiczną.