Kształtowanie się narodów w Europie i ich wkład w historię oraz współistnienie i konflikty między państwami

Umownie, narodem nazywa się etniczną wspólnotę, połączoną silnymi zależnościami gospodarczymi, społecznymi, wspólną kulturą, będącą owocem tradycji i historii. Jej członkowie muszą mieć świadomość przynależności do danego narodu. Jako taki, naród jest wartością centralną, podstawową, co odróżnia ten termin od instrumentalnie traktowanego społeczeństwa, czy państwa, będącego formalną organizacją narodu (są jednak narody, nie mające państwa - np. Kurdowie czy Baskowie).

Tym, co najsilniej spaja członków narodu, jest wspólna kultura, manifestująca się w miarę jednolitym systemem wartości (wynikającym w dużej mierze z historii tradycji, wzbogaconych wierzeniami religijnymi), której wyrazem jest wspólny język. Ostatecznie, lepiej trzymać się ludzi, z którymi można się porozumieć.

Wybuch świadomości narodowej wiązał się z następstwami reformacji (XVI wiek), przede wszystkim z podniesieniem znaczenia języka narodowego. Tłumaczenia Pisma Świętego i wypieranie łaciny z kościołów przyczyniło się do rozwoju literatury, będącej nośnikiem kultury, a także poczucia wspólnoty i odrębności. Wiara wciąż stanowiła spoiwo między różnymi narodami, jednak pozbawiona niezrozumiałej dla większości prostych Europejczyków formy, zaczęła nabierać indywidualnych cech. Pojawiły się różnice, wzbogacające kulturę, a także, niestety, będące pretekstem wielu konfliktów (np. największa europejska wojna religijna w dziejach, wojna trzydziestoletnia).

Mimo wspólnej przeszłości narodów europejskich, historia pełna jest świadectw konfliktów między nimi. Ich najbardziej pierwotną przyczyną była chęć podboju, wzbogacenia się lub zrealizowania innych celów materialno-politycznych. Walka o dominację, nierzadko zaprawiona fanatyczną ideologią, propagowaną przez inicjatorów, doprowadziła do krwawych wojen (np. angielsko-francuska wojna stuletnia, wojny napoleońskie czy XX-wieczne wojny światowe), różnicujących narody i oddzielające je na wiele lat murem nienawiści i pamięci dawnych krzywd.

Również izolacja polityczna odbiła się na kształcie Europy. Rosja, odsunięta od centrum „europejskości”, odmienna mentalnościowo, kulturowo i religijnie od rozwiniętych krajów zachodu ekspandowała na wschód, kontaktując się ze społecznościami azjatyckimi i czerpiąc z ich kultury. Podobnie wciąż widoczne są wpływy arabskie w południowej Hiszpanii. Izolacja geograficzna Anglii doprowadziła do rozwoju floty, a pośrednio także i kolonializmu.

Mimo różnic i konfliktów, historia Europy zna też podnoszące na duchu przykłady współżycia między przedstawicielami różnych kultur i narodów. Świetnym przykładem jest Rzeczpospolita Obojga Narodów (przez krótki czas nawet trojga narodów). Wszyscy słyszeli określenie „przedmurze chrześcijaństwa”, prawdziwe, jednak wymagające komentarza. Bowiem ów mur, potężny w obliczu zbrojnej napaści, był wyjątkowo dziurawy dla pokojowych działań kupców i podróżników. Polacy i Litwini (dwa narody, na przeszło 400 lat połączone w jeden), przyzwyczajeni do przyjmowania przybyszów ze Wschodu (Ormianie, Żydzi, Turcy i inni), wykształcili wyjątkowo kosmopolityczne i otwarte podejście do inności. W czasach religijnych prześladowań i krwawej działalności Inkwizycji, Polska pozostawała jednym z nielicznych krajów bez stosów.

Inne przykłady współistnienia narodów nie są już tak oczywiste. Anglicy podbili szlachtę szkocką, jednak nigdy nie udało im się narzucić swej zwierzchności góralom. Współżycie, choć trudne i prowadzące do konfliktów, okazało się nieuniknione. Księstwa italskie, skłócone ze sobą, były otwarte na inne kultury, zwłaszcza, gdy łączyły je wspólne interesy (np. Księstwo Wenecji).