Czy Ignacego Krasickiego można określić mianem nauczyciela i wychowawcy oświeceniowego społeczeństwa?

Ignacy Krasicki był jednym z najważniejszych twórców epoki oświecenia w Polsce, zajmował się twórczością poetycką, publicystyką, wydał drugą w kraju encyklopedię powszechną. Zwany „księciem poetów” zasłynął z kunsztownych literacko i językowo bajek, pisał też satyry i poematy heroikomiczne. Wreszcie Krasicki był autorem pierwszej polskiej nowożytnej powieści, zatytułowanej „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Czy ktoś tak utalentowany, wszechstronny i nietuzinkowy (Krasicki był jednocześnie biskupem i dostojnikiem kościelnym), tworzący w epoce, kiedy rozum ludzki uznano za potężną siłę, mógł zrezygnować z zostania nauczycielem i wychowawcą swojego narodu? Oczywiście że nie. W każdym ze swoich utworów, niemalże w każdym wersie, biskup-poeta, stara się przekazać czytelnikom coś ważnego, istotnego, nauczyć ich czegoś.

W 1781 roku Krasicki wydał napisany przez siebie „Zbiór potrzebniejszych wiadomości”, encyklopedię złożoną z dwóch tomów, zawierającą objaśnienia haseł dotyczących polskiej polityki, geografii i ustroju politycznego. Co pewien czas uaktualniał swoje dzieło, które urosło do sześciu tomów, wydanych po śmierci poety.

Debiut poetycki Krasickiego to „Hymn do miłości ojczyzny”, opublikowany kiedy twórca miał już około 40 lat. Utwór wywołać miał uczucia patriotyczne w Polakach, nawoływał do wspierania ojczyzny, poświęcania się jej, włącznie z poświęceniem najwyższym - czyli oddaniem własnego życia.

Analizując przesłanie bajek, formy w której Krasicki osiągnął mistrzostwo, nietrudno zauważyć, że pełnią one funkcję wychowawczą, przypominając o ważnych cechach - przyjaźni, rozsądku, pracowitości, patriotyzmie, umiłowaniu wolności. Krasicki ośmieszał pychę, skłonność do pochlebstw, przesadne mniemanie o sobie - choćby w bajce „Kruk i lis” czy „Szczur i kot”.

Kolejnym sposobem piętnowania wad i złych nawyków były dla autora satyry. „Żona modna” to pamflet wymierzony przeciwko modnym szlachciankom czy generalnie wszystkim, którzy bezkrytycznie kopiują wzory płynące z Zachodu, zapominając o polskiej tradycji. „Pijaństwo” to potępienie skłonności szlachty polskiej do kielicha, co sprawia, że nawet najmniej znaczące uroczystości zamieniają się w wielodniowe popijawy. Satyra „Do króla” broni Stanisława Augusta Poniatowskiego przed bezmyślną krytyką, choć wytyka monarsze jego wady.

Krasicki był nie tylko mistrzem krótkim form, takich jak bajki, ale pisał również poematy heroikomiczne, jak „Myszeida” czy „Monachomachia”. Pierwszy z nich opowiada o wojnie myszy z kotami w zamierzchłych czasach króla Popiela. Ale kiedy przyjrzeć się dokładniej, to opowieść o swarach i kłótniach polskiej szlachty i wspomnianym już kopiowaniu obcych mód. W „Monachomachii” Krasicki dotyka szczególnie drażliwej kwestii, kpi sobie z zakonów żebraczych, rozpowszechnionych w XVIII wiecznej Polsce. Drażliwość spowodowana jest przecież faktem, że autor sam jest stanu duchownego. Mimo to, z właściwym sobie mistrzostwem, bez nadmiernej złośliwości i szyderstw opisuje życie braciszków zakonnych, ich tępotę, bezmyślność i próżniactwo, słabość do jedzenia i picia. Szczególnie śmieszna jest scena, kiedy zakonnicy mają odbyć uczoną dysputę i szukają biblioteki, nieodwiedzanej od lat, dlatego nikt nie potrafi sobie przypomnieć, gdzie się ona mieści.

W powieści „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” autor opisuje dorastanie, dojrzewanie osobowości młodego człowieka. Mikołaj niczego nie nauczył się w szkole, niewiele pomógł mu guwerner, w stolicy przepuścił resztkę majątku, jaki zostawił mu ojciec. Doświadczyński wyrusza do dalekiej krainy Nipu i tam uczy się, na jakich zasadach powinno opierać się społeczeństwo. Chodzi o modne w oświeceniu pojęcia równości i braterstwa. Nipuanie nie znają przemocy, nie potrzebują prawników ani sądów. Po powrocie do kraju bohater próbuje postępować według zasad, jakie poznał w utopijnej krainie. Zostaje nawet posłem na sejm, ale nikt nie oczekuje od niego rzetelnej pracy. Do Mikołaja przychodzą ludzie, którzy chcą go przekupić, by reprezentował ich interesy. Bohater wycofuje się  z polityki i osiada na wsi. Spotyka miłość swojego życia i zakłada rodzinę. Wymowa powieści jest następująca: warto być porządnym i uczciwym człowiekiem, nawet jeśli otaczający świat jest zły. Widać wyraźnie, że Krasicki w pełni realizuje się w książce jako nauczyciel i wychowawca, przedstawiając kompletny, choć utopijny program wychowania.