Realizm i naturalizm w literaturze - podobieństwa i różnice

Realizm to poprzednik naturalizmu. Wiadomo jednak, że narzucane przez historyków literatury ramy epokowe to podziały arbitralne, a więc nie biorące pod uwagi wzajemnych wpływów sąsiadujących epok. Początek realizmu datuje się na okolice roku 1850, kiedy pojawił się już w większości państw europejskich. Naturalizm z kolei to zdecydowanie druga połowa XIX wieku, rok 1880 to pierwsze programowe dzieła Zoli i proklamacja kierunku.

Jeśli idzie o podobieństwa pomiędzy naturalizmem i realizmem, najważniejszym z nich jest zainteresowanie człowiekiem jako istotą osadzoną w konkretnej rzeczywistości społecznej i w konkretnej przestrzeni, zarówno wiejskiej, jak i miejskiej. W realizmie uwikłany jest on w obowiązujące konwenanse i obyczajowość, w naturalizmie natomiast musi liczyć się determinizm biologicznym. Walka odbywa się tu na poziomie instynktów i popędów, nie zaś objętych konwencją pojedynków na pistolety czy wyścigów konnych. Obydwa kierunki skupiają się więc na mechanizmach rządzących ludzkim życiem, jednostkowym i we wspólnocie. Realizm jednak, oprócz mimetycznego odwzorowania realiów bytowych, dąży do pogłębionej introspekcji przeżyć bohatera; bada jego stany wewnętrzne i psychikę, myśli i motywacje emocjonalne. Nie dzieje się to na miarę psychologizmu, rzecz jasna, niemniej nie ogranicza on jednostki ludzkiej wyłącznie do jej przynależności gatunkowej, a jej życia do łańcucha przyczyn i różnorakich skutków. Zadaje realizm także pytania natury metafizycznej, stara się stanąć w prawdzie. Wynika z tego niejednokrotnie pewna doza moralizatorstwa, mniej lub bardziej wyraźnego podziału na „dobrych” i „złych”, podporządkowywanie fabuły i kompozycji wyrazowi poglądów autora na poruszane w powieści tematy.

Tym, co łączy prądy, jest również aspirowanie do pokazania rzeczywistości takiej, jaką ona jest. Odmiennie jednak jest owa aspiracja uzewnętrzniana. Naturalizm lubi niewielkie przestrzenie, które dadzą się zbadać „szkiełkiem i okiem”, ukazać w całej okazałości, a równocześnie bardzo szczegółowo, bez żadnych pominięć. Jeśli więc naturalizm patrzy przez mikroskop, realizm używa ludzkiego oka, czasem lornetki. Analizuje, ale bez nadmiernej skrupulatności właściwej naturalizmowi. Skłania się raczej ku syntezie, zarysowuje świat mocną kreską, ale jest wybiórczy, pozwala umykać jednym szczegółom na rzecz innych, bardziej przydatnych i funkcjonalnych. Właściwy naturalizmowi, stylizowany na naukowy. sposób opisu nie sprawdza się w wypadku prozy realistycznej. Tu liczy się obiektywizm kosztem subiektywnej oceny, fakty, a nie uczucia, zdarzenia wraz z ich przyczynami i przebiegiem, nie zaś wspomnienia i refleksje.

W sferze technicznych zabiegów pisarskich naturalizm rezygnuje z narratora wszechwiedzącego. Perspektywę obserwacyjną przenosi w kierunku bohatera widzianego już nie z góry przez obcy konstrukt, a jego oczami, choć oczywiście pozostaje on ciągle jeszcze przy narracji trzecioosobowej. Wolność bohatera, który najczęściej pochodzi z niższej warstwy społecznej, i fabuła zostają podporządkowane logicznym ciągom myślowym. Wkraczają epizody pozbawione znaczenia dla rozwoju akcji, przerywające spójność opowiadania. Pojawiają się uznawane do tej pory za skażone i niedopuszczalne warianty języka: kolokwialny, niejednokrotnie brutalny lub zwyczajnie wulgarny oraz elementy gwary.

Wspólna, szeroko rozumiana, idea przeszczepienia rzeczywistości na grunt literatury rozpada się na dwa rodzaje: realizm i naturalizm. O ile ten pierwszy podchodzi do człowieka jako mieszaniny komponentów zarówno fizycznych, jak i psychicznych czy nawet nieuchwytnych dla ludzkiego poznania, o tyle naturalizm wyzbywa się wszelkich złudzeń, liczy się dla niego tylko to, co poznawalne za pomocą naukowych metod, co jawi się jasno i wyraźnie, co jest widoczne, a nie istniejące wyłącznie w wyobraźni bohatera, narratora, autora. To amplifikacja realizmu aż do granic wytrzymałości opisywanej rzeczywistości.