Jan Kochanowski jako człowiek renesansu

Jan Kochanowski żył w XVI wieku, a więc w dobie odrodzenia. Był najwybitniejszym polskim poetą tego okresu, jego twórczość ukształtowała szesnastowieczną polską poezję. Jednak to nie daty decydują o tym, że był on człowiekiem renesansu. Świadczy o tym charakter jego twórczości, z której wyłania się obraz człowieka wykształconego, zainteresowanego różnymi przejawami życia, nie stroniącego od zabawy i zadumy.

Kochanowski zdobył szerokie wykształcenie, studiował na Akademii Krakowskiej, a także na europejskich uniwersytetach w Królewcu i w Padwie. Jego edukacja obejmowała języki klasyczne, doskonale władał łaciną, teologię i kulturę antyczną. Ponadto poeta wiele podróżował po Europie, poznając jej historię i kulturę. Przebywał na dworach królewskich, gdzie zaznajomił się z dworskimi obyczajami. Wszystko to znalazło odzwierciedlenie w jego bogatej twórczości, dając nam obraz ówczesnego życia.

Literatura szesnastowieczna nadal w przeważającej mierze była łacińska. Łacina była językiem całej wykształconej Europy. Dzięki temu poeci mogli być czytani na wszystkich dworach, bez potrzeby czynienia przekładów. Co więcej, był to język uświęcony wielowiekową tradycją, dopracowany pod względem ortografii i zasad gramatycznych. Polszczyzna, choć powszechnie używana, nie była jednolita w zapisie, nastręczała więc sporo trudności. Zasługą renesansu jest uznanie języków narodowych za pełnoprawne i wprowadzenie ich do literatury. Nie znaczy to, że wcześniej (w średniowieczu) nie powstawały utwory pisane po polsku, ale było ich niewiele. Często tworzono je anonimowo, dla pospólstwa, które łaciny po prostu nie znało. W okresie odrodzenia po polsku pisał między innymi Mikołaj Rej, jednak kunszt poetycki Kochanowskiego znacznie go przerasta. Co więcej, Kochanowski łaciną posługiwał się doskonale. Znaczna część jego twórczości została napisana właśnie w tym języku. Pisanie po polsku było jego świadomym wyborem i świadczy o otwartości Kochanowskiego na renesansowe idee.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech sztuki tego okresu było odradzanie się kultury antycznej, stąd też sama nazwa epoki. Tendencję tę doskonale widać w twórczości Jana Kochanowskiego. Dokonywał on przekładów z języków klasycznych (np. fraszki: „Z Anaktreonta”, „ Z greckiego” ). Przywoływał starożytnych poetów i ich wiersze. W „Pieśni XXIV” wyraźnie odwołuje się do Horacjańskiego wiersza „Exegi monumentum”. Zawarta w tej pieśni myśl o nieśmiertelności twórcy, który pozostaje obecny w świecie dopóki żyją jego wiersze, wywodzi się z antyku i oddaje szesnastowieczne przekonania. Przypomnijmy, że sztuka średniowieczna miała za zadanie wielbić Boga, artysta zaś powinien pozostać anonimowy, nie unosić się pychą. Twórcy renesansowi pragną sławy i uznania za swe dokonania. Nawiązania do kultury antycznej widoczne są także w warstwie refleksyjnej. Czarnoleski poeta głosi za stoikami: „...na szczęście wszelakie/ Serce ma być jednakie”, odwołuje się też do epikurejczyków, pisząc: „Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,/ O przyszłym dniu niechaj próznej rady”. W twórczości Kochanowskiego odnajdziemy wiele postaci znanych z mitologii i historii starożytnej. I tak, na przykład swoją zmarłą córeczkę nazywa słowiańską Safoną, lipę określa „szczepem najpłodniejszym w hesperyskim sadzie”, często przywołuje boginię Fortunę, cierpiącą Niobe, Apolla czy swe patronki - Muzy.

Renesansowy charakter twórczości Kochanowskiego wynika także z szerokiego zakresu tematycznego jego utworów. Humanizm, prąd umysłowy dominujący w tej epoce, to pochylenie się nad sprawami ludzkimi. U Kochanowskiego to właśnie człowiek i jego życie w różnych przejawach stanowią główny obiekt zainteresowania. Poeta sławi dobrą zabawę, wiernych i wesołych przyjaciół, żartuje z nadużywania trunków i nadmiernej cielesnej żądzy. Jego pieśni są pochwałą doskonałego dzieła stworzenia, wyrazem wdzięczności dla Stwórcy za hojność, z jaką obdarza człowieka. Ale obok tonów radosnych pojawiają się głębokie refleksje nad prawdziwym szczęściem. Poeta podkreśla wartość zdrowia i czystego sumienia. We fraszce „Na dom w Czarnolesie” zawarł taką modlitwę: „Ja Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,/ A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,/ Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,/ Obyczajami znośnymi, nieprzykrą starością”, wyrażając to, co dla niego w życiu najważniejsze, czego najbardziej pragnie. Z ducha renesansowe są też liczne wątki autobiograficzne w wierszach Kochanowskiego. Najwyraźniej ten osobisty charakter widać w „Trenach”, ale pojawia się on także we fraszkach i pieśniach.

Czytając poezję Kochanowskiego, odnajdujemy obraz człowieka wrażliwego, otwartego, wykształconego. Człowieka zainteresowanego poznawaniem kultury, rozmiłowanego w sztuce antycznej, z zainteresowaniem przyglądającego się ludzkim sprawom. Twórczość ta nie jest nachalnie dydaktyczna, ale niesie ze sobą przesłanie, wyraża wiarę w jednego Boga, postuluje stoicką postawę, budzi patriotyczne uczucia i piętnuje ludzkie słabości.